कबुतरांना आले बुरे दिन
- MimTimes मिम टाइम्स م ٹائمز
- Aug 3
- 5 min read
03 August 2025
ज्येष्ठ पत्रकार सुनील शिंदे
कबुतर पक्षी प्रेमाचा संदेश पोहोचवणारा पक्षी म्हणून त्याची ख्याती जगभर राहिली आहे. पण या पक्ष्यांवर आज बुरे दिन आले आहेत. कबुतरांचे पंख आणि विष्ठेमध्ये अनेक विषारी गुणधर्म असतात जे फुफ्फुसांचे भयंकर आजार होण्यास कारणीभूत ठरतात. इतकेच नव्हे तर हे आजार कधीच बरे होत नाहीत आणि जितकी वर्ष आपण जगू तितके वर्ष कृत्रिम ऑक्सिजन सिलेंडर अर्थात व्हेंटिलेटर लावून घरात फिरावे लागेल. अशा बातम्या येत आहेत.विष्ठेतील बुरशी श्वासातून शरीरात गेल्यानंतर माणसाला याचा संसर्ग होऊ शकतो. ग्लास्को हॉस्पिटलमध्ये झालेल्या मुलाचा मृत्यूच्या कारणांचा अभ्यास करताना तज्ज्ञांना, कबुतरांच्या विष्ठेचे काही कण रूममध्ये आढळून आले. स्कॉटलॅंडचे आरोग्य सचिव जेन फ्रीमन यांनी, 'हे कण डोळ्यांना दिसू शकत नव्हते.' 'अनेकांना याचा त्रास होत नाही. ज्यांची रोगप्रतिकारशक्ती कमी असते त्यांना फुफ्फुसात संसर्ग होतो.' क्रायटोकॉकसचा संसर्ग एका व्यक्तीपासून दुसऱ्या व्यक्तीला होत नाही. कबुतरांच्या विष्ठेमुळे कोणते आजार होतात? यासंदर्भात डॉ. विजय वारद म्हणतात, राइनायटिस, त्वचेची अँलर्जीहोणे, डोळे लाल होणे, सायनसायटिस यांसारखे आजार होण्याची शक्यता असते. तज्ज्ञांच्या माहितीप्रमाणे, कबुतरांच्या विष्ठेमुळे श्वसनाचे विकार वाढल्याचे दिसून आले आहे. या आजारांचे वेळीच निदान आणि उपचार केले नाहीत तर श्वसनमार्गाचे गंभीर आजार होऊ शकतात. कबुतरांच्या विष्ठेमुळे होणाऱ्या गंभीर आजार होतात, कबुतरांच्या विष्ठेमुळे हायपर सेंसिटिव्ह न्यूमोनिया श्वसननिलिकेला सूज येणे, फुफ्फुसांना सूज येणे, क्रॉनिक ऑबस्ट्रक्टिव्ह पल्मोनरी डिसीज (श्वसनमार्गाचे गंभीर आजार) यांसारखे गंभीर आजार होऊ शकतात. श्वसन नलिकेला सूज आल्याने अस्थमाग्रस्त रुग्णांना गंभीर स्वरूपाचा शॉक येण्याची शक्यता असते,' तज्ज्ञांच्या माहितीनुसार, कबुतरांच्या विष्ठेतील कण हवेत मिसळतात. ही प्रदूषित हवा श्वसनाद्वारे शरीरात गेल्यास किंवा प्रदूषित पाण्यामुळे अनेक आजार होण्याची शक्यता असते. असेही समोर आले आहे. मुंबईत कबुतरांच्या विष्ठेची समस्या काही वर्षांपूर्वी राजकीय मुद्दा बनला होता. राज ठाकरेंच्या मनसेने लोकांच्या आरोग्याला त्रास होत असल्याने दादर कबुतरखाना बंद करण्याची मागणी केली होती. कबुतरांच्या वाढत्या त्रासामुळे खार परिसरातील रहिवाशांनी कबुतरखाना बंद करण्याची मागणी केली होती. त्यानंतर पालिकेने खारचा कबुतरखाना बंद केला होता. एका बड्या इंग्रजी वृत्तपत्राने कबुतरांच्या विष्ठेमुळे मुंबईत दोन महिलांची फुफ्फुसं निकामी झाल्याची बातमी जानेवारी 2020 मध्ये दिली होती. तेव्हापासून कबुतर खान्याची चर्चा अधिक प्रमाणात सुरू झाली आहे. पण मुंबईत असलेल्या ५१ कबुतर खान्यापैकी यात दादरचा प्रसिद्ध कबुतरखाना, सी एस टी जवळील जी पी ओ समोरील कबुतरखाना,भुलेश्वर मार्केटजवळील( फणस वाडी) कबुतरखाना , चिंचपोकळी कबुतर खाना, मरिन लाइन्स कबुतर खाना, काळबादेवी कबूरतरखाना, मौलाना शौकत अली रोड, ग्रँट रोड पूर्व भारत नगर हे ऐतिहासिक कबुतर खाने यांच्यावरही गंडांतर आले आहे.मुंबई उच्च न्यायालयाने कबुतर खाने बंद करण्याचे व दाणे टाकणाऱ्यांवर दंडात्मक कारवाई करण्याचे निर्देश दिले आहेत
दादर येथील प्रसिद्ध कबुतरखाना हटवण्याची मागणी त्यानंतर जोर धरू लागली आहे. इतरत्रही अनेक ठिकाणी कबुतरांना दाणे घालून अनधिकृत कबुतरखाने सुरु झाल्याचे दिसतात. त्यातच आता कबुतर, कुत्री, मांजरी, गायी यांना सार्वजनिक ठिकाणी कोणी खाऊ घालत असेल आणि त्याचा इतरांना त्रास होत असेल तर अशा प्रकरणात ५०० रुपयांपर्यंत दंड ठोठावण्याची तरतूद चर्चेत आली आहे. इतकेच नाही तर, मुंबईतील अनधिकृत कबुतरखाने आणि दादरचा सुप्रसिद्ध कबुतरखाना बंद करावा यासाठी महाराष्ट्र नवनिर्माण सेनेनेही पुन्हा एकदा मोहीम सुरु केली आहे. आणि न्यायालयाच्या आदेशानुसार पालिका ही कारवाईसाठी पुढे सरसावली आहे. त्यामुळे जैन समाज आणि पक्षी प्रेमी पालिकेच्या कारवाईला विरोध करण्यासाठी पुढे सरसावली आहे. पण अशा प्रकारचा संघर्ष होणे संयुक्तिक आहे का, हा खरा प्रश्न आहे. कबुतर खान्याचा इतिहास
खरे म्हणजे मुंबईत काय किंवा अन्य ठिकाणी काय, कबुतर खाने काल निर्माण झाले नाहीत.
श्यामजी गंगजी सावरिया हे कंत्राटदार यांनी ही कबुतर खान्याची प्रथा सुरू केली. कच्छमधील एका गुजराती कुटुंबातील श्यामजीभाई १८९० च्या दशकात रायगडमध्ये स्थायिक झाले. हावडा-मुंबई मार्गासाठी रेल्वे कंत्राटदार म्हणून त्यांनी रायगडला प्रवेश केला आणि ते खूप यशस्वी झाले. त्यांनी शहरात मोती महल, बादल महल आणि सर्किट हाऊस अशा अनेक महत्त्वाच्या वास्तू बांधल्या, ज्या कंस, कमानी, रेलिंग आणि इतर वास्तुशिल्पीय वैशिष्ट्यांद्वारे उल्लेखनीय सौंदर्यात्मक गुणवत्ता प्रतिबिंबित करणारी शैली विकसित केली. त्यांच्या पत्नी, ज्यांना कबुतरांची खूप आवड होती, त्यांचे लवकर निधन झाले. म्हणून १९४६ मध्ये श्यामजींनी त्यांच्या मृत पत्नीच्या स्मृतीप्रित्यर्थ कबुतरखाना बांधला. दगड आणि चुन्यापासून बनवलेली अष्टकोनी, दहा रांगांची कबुतरखाना रचना एका उंच व्यासपीठावर उभ्या असलेल्या ५'६" उंच मध्यवर्ती खांबातून बाहेर पडणाऱ्या दगडी कंसांवर आधारलेली होती. त्यांनी भांडीबाई टॉवर असे नाव त्याला दिले होते, जे रायगडचे कबुतरखाना म्हणून प्रसिद्ध झाले. राजस्थान आणि गुजरातच्या बाहेर पक्ष्यांच्या खाद्याचे ठिकाण हे एक उत्तम उदाहरण आहे, जिथे समुदायाच्या वापरासाठी अशा संरचना समर्पित करण्याची परंपरा सामान्य आहे.
त्यांच्यावर प्रेम करा किंवा द्वेष करा; आपण श्यामजीभाईंकडे दुर्लक्ष करू शकत नाही. पण तेव्हापासून म्हणजे गेल्या ८० वर्षापासून कबुतरखान्याची ही कल्पना पुढे आली आहे. इतकेच नव्हे तर अनेक कबुतर प्रेमी आपल्या घरात शेकड्यांनी कबुतर पाळत असल्याचे आम्ही पाहिले आहे. कबुतर नर बाहेर पडला की तो एक मादी घेऊन येत असे त्यामुळे त्याची संख्या वाढून हा एक प्रकारचा कबुतर खानाच निर्माण होत होता. पण या कबुतरांच्या पंखांमुळे वा विष्ठेमुळे कुणाला असे गंभीर आजार झाल्याचे कधी आढळून आले नाही
.मग आताच ही टूम कशी निघाली? असा प्रश्न पडल्यावाचून राहत नाही. सध्याचे कबुतर खाने हे धार्मिक स्थळेही झाली आहेत. लोक धार्मिक व भक्ति भावाने त्यांना दाणे खायला घालतात. त्यामुळेच ही कबुतर खाने प्रसिद्ध झाली आहेत. तिथला परिसरही या कबुतर खान्यामुळे परिचित झाला आहे.दादर येथील कबुतरखाना हा ब्रिटिशकालीन आहे. ग्रेड २ ची हेरिटेज वास्तू असलेला हा कबुतरखाना 1933 मध्ये पाण्याचा कारंजा म्हणून बांधण्यात आला होता. मात्र, अनेक रहिवाशांनी नंतर तिथे कबुतरांना दाणे देण्यास सुरुवात केली. त्यामुळे या जागेला कबुतरखान्याचे स्वरुप प्राप्त झाले आहे. तो परिसरही आज या कबुतर खान्याच्या नावाने ओळखला जातो आहे. या ठिकाणी मोठ्या प्रमाणात कबुतरांचा थवा दाणे खान्यासाठी जमा होतो. पण यासर्वांचा स्थानिक नागरिकांना प्रचंड त्रास होत आहे, यामुळे तो हटविण्याची मागणी गेल्या अनेक वर्षांपासून करण्यात येत आहे. कबुतरांची संख्या बेसुमार वाढल्याने घरांच्या खिडक्या, गॅलऱ्यांमध्ये कबुतरांचा वावर वाढला होता. कबुतरांच्या विष्ठा आणि पिसांमुळे आरोग्याच्या समस्या निर्माण होऊ लागल्या होत्या. असे सांगण्यात येते. त्यामुळे मनसेने या कबुतरखान्याच्या विरोधात आवाज उठवला होता. मनसेकडून 2017 पासून हा कबुतरखाना हटवण्यासाठी आंदोलने सुरु आहेत. आता तर'मुंबईतील सर्व कबुतरखान्यांच्या ठिकाणी कबुतरांना कोणत्याही प्रकारचे खाणे टाकण्यास न्यायालयांच्या निर्देशानुसार मुंबई महापालिकेने बंदी घातलेली आहे. त्याचे उल्लंघन होऊ नये यादृष्टीने योग्य त्या प्रमाणात पोलिस तैनात करावेत', असे निर्देशही मुंबई उच्च न्यायालयाने दिले आहेत. त्याचबरोबर ज्या ठिकाणांवर आवश्यकता भासेल तिथे अत्याधुनिक सीसीटीव्ही कॅमेरेही लावण्याचे निर्देश न्या. गिरीश कुलकर्णी व न्या. आरिफ डॉक्टर यांच्या खंडपीठाने दिले आहेत. मात्र
महापालिकेने सुरू केलेल्या कारवाईविरोधात पल्लवी पाटील यांनी अँड. हरीष पंड्या यांच्यामार्फत रिट याचिका करण्यात आली आहे . त्याविषयीच्या प्राथमिक सुनावणीनंतर खंडपीठाने कारवाईला अंतरिम मनाई केली. मात्र, त्याचवेळी कबुतरांना खाणे घालण्यास परवानगी देण्याची विनंती नाकारली होती. असे असतानाही दादरमधील कबुतरखान्याच्या ठिकाणी कबुतरांना दाणे टाकले जात असल्याने नागरिकांना नाकावर रूमाल धरून चालावे लागत आहे, यासंदर्भात न्यायालयाने गेल्या गुरुवारी तातडीची सुनावणी घेतल्यानंतर आता याविषयी ७ ऑगस्ट रोजी सविस्तर सुनावणी घेण्यात येणार आहे. तोपर्यंत न्यायालयाच्या आदेशाचे उल्लंघन होणार नाही आणि महापालिकेच्या निर्णयाचे काटेकोर पालन होईल याची खबरदारी घेण्याचे निर्देश देण्यात आले आहेत.आदेशाचे उल्लंघन करणाऱ्यांविरोधात कठोर पाऊल उचलणे आवश्यक आहे', असे मतही खंडपीठाने नोंदवले आहे.त्यानंतरही न्यायालयाच्या आदेशाचे उल्लंघन हिट असल्याचे निदर्शनास आल्याने पालिकेने दादर कबुतर खाण्यावर कारवाई करण्याचा निर्णयभिघेतला होता.
पण पालिकेला दोन वेळा लोकांनी विरोध केल्यामुळे कारवाई न करता तेथून परतावे लागले होते. मात्र शनिवारी संध्याकाळी उशिरा पालिकेने कारवाई हाती घेतली व कबूतरखाना जाळी,बांबूचे आणि ताडपत्री लावून बंदिस्त केला. तसेच, कबुतरांना दाणे टाकणाऱ्यांवर नजर ठेवण्यासाठी चारही बाजूने सी सी कॅमेरे बसविण्यात आले आहेत. पण या कारवाईने तिथली परिस्थीती तणावपूर्ण होती.पण कडक पोलिस बंदोबस्त ठेवल्याने कायदा सुव्यवस्थेला बाधा आली नाही. गेल्या महिन्यांत पालिका जी -- उत्तर विभागाने या कबुतरखान्यावरील लोखंडी शेड आणि लगतचे पत्रे काढले होते. तसेच साचून ठेवलेले धान्यसुध्दा जप्त केले होते. पण तरीसुध्दा कबुतर येणे आणि दाणे टाकणे बंद न झाल्याने पालिका प्रशासनावर टिका होवू लागली होती. त्यामुळे पालिकेने शनिवारी पोलिस बंदोबस्तात कबुतरखाना झाकला आहे. सध्या पलिका केवळ दादर कबुतरखान्याकडेच अधिक लक्ष देत आहे. उच्च न्यायालयाचे आदेश सर्वच कबुतरखान्यांना लागू पडतात. मग इतर ठिकाणी कारवाई का होत नाही, हा खरा प्रश्न आहे. त्यामुळेच सर्वांचेच लक्ष ७ ऑगस्ट रोजी न्यायालयात होणाऱ्या सविस्तर सुनावणीकडे लागले आहे. हे वेगळे सांगायला नको.
