महानगरपालिका निवडणूक नियमांत मोठा बदल: महाराष्ट्र सरकारने जाहीर केले नवे आरक्षण आणि रोटेशन नियम
- MimTimes मिम टाइम्स م ٹائمز
- 2 days ago
- 2 min read
11 October 2025
मुंबई, बृहन्मुंबई महानगरपालिकेच्या (BMC) प्रलंबित निवडणुकांकडे मोठे पाऊल टाकत महाराष्ट्र सरकारने “बृहन्मुंबई महानगरपालिका (नगरसेवकांच्या प्रभागांतील आरक्षण व आरक्षणाची फेरफार पद्धत) नियम, २०२५” जाहीर केले आहेत. हे नियम ९ ऑक्टोबर २०२५ रोजी राज्य सरकारच्या राजपत्रात प्रसिद्ध करण्यात आले असून, अनुसूचित जाती, अनुसूचित जमाती, मागासवर्गीय नागरिक आणि महिलांसाठी नगरसेवकांच्या जागांचे आरक्षण व फेरफार (रोटेशन) कशा पद्धतीने करायचे, याबाबतची स्पष्ट मार्गदर्शक तत्त्वे यात नमूद केली आहेत.
नव्या नियमांचे ठळक मुद्दे
नगरविकास विभागाने जारी केलेले हे नियम यापूर्वीच्या सर्व संबंधित अधिसूचना आणि नियमांना रद्द करून नवे नियमन निश्चित करतात. हे नियम आगामी महानगरपालिका निवडणुकांमधील आरक्षण प्रक्रियेवर लागू असतील.
अनुसूचित जाती (SC) आणि अनुसूचित जमाती (ST) साठी आरक्षण
नियमांनुसार अनुसूचित जाती आणि जमातींसाठी आरक्षणाची प्रक्रिया खालीलप्रमाणे असेल –
• आवंटनाची क्रमवारी: प्रत्येक प्रभागातील संबंधित समाजाच्या लोकसंख्येच्या टक्केवारीनुसार अवरोही क्रमात (descending order) आरक्षण देण्यात येईल.
• फेरफार (रोटेशन): पुढील निवडणुकांत हे आरक्षण फिरत्या पद्धतीने लागू केले जाईल, जेणेकरून सर्व प्रभागांना एकदा तरी आरक्षण मिळेल आणि कोणताही प्रभाग सतत त्याच प्रवर्गासाठी आरक्षित राहणार नाही.
• लॉटरी पद्धत: जर दोन किंवा अधिक प्रभागांमध्ये अनुसूचित जाती किंवा जमातींच्या लोकसंख्येची टक्केवारी समान असेल, तर त्या प्रभागांमधून चिठ्ठ्या टाकून (ड्रॉ ऑफ लॉट्स) अंतिम आरक्षण ठरवले जाईल.
मागासवर्गीय नागरिक (BCC) साठी आरक्षण
अनुसूचित जाती आणि जमातींच्या आरक्षणानंतर उरलेल्या प्रभागांमधून मागासवर्गीय नागरिकांसाठी आरक्षण दिले जाईल.
• ही जागाही पुढील निवडणुकांमध्ये फिरत्या पद्धतीने (rotation) बदलत राहतील, जेणेकरून सर्व प्रभागांना न्याय्य संधी मिळेल.
महिलांसाठी आरक्षण
प्रत्येक प्रवर्गात (SC, ST, BCC आणि सर्वसाधारण) महिलांसाठी ठराविक जागा चिठ्ठ्या टाकून (ड्रॉ ऑफ लॉट्स) निश्चित केल्या जातील.
• अनुसूचित जातीतील महिलांसाठीच्या जागा आधीच SC साठी राखीव असलेल्या प्रभागांमधून ठरवण्यात येतील.
• अनुसूचित जमातीतील महिलांसाठीच्या जागा ST राखीव प्रभागांमधून ठरतील.
• मागासवर्गीय महिलांसाठी BCC राखीव प्रभागांमधून निवड होईल.
• तर सर्वसाधारण (General) प्रवर्गातील महिलांसाठीच्या जागा उर्वरित सर्वसाधारण प्रभागांमधून चिठ्ठ्या टाकून ठरवल्या जातील.
• महिलांसाठीचे आरक्षणही फेरफार पद्धतीने बदलत राहील, जेणेकरून एकच प्रभाग सतत त्याच प्रवर्गातील महिलांसाठी आरक्षित राहणार नाही.
फेरफाराची (Rotation) सुरुवात
या नव्या नियमांची अंमलबजावणी झाल्यानंतर होणारी पहिली महानगरपालिका सार्वत्रिक निवडणूक ‘पहिली फेरफार निवडणूक’ म्हणून गणली जाईल.
आरक्षण निश्चितीचा मार्ग मोकळा
राज्य निवडणूक आयोगाने ६ ऑक्टोबर २०२५ रोजी २२७ प्रभागांच्या अंतिम पुनर्रचना (delimitation) यादीस मान्यता दिल्यानंतर सरकारकडून आलेली ही अधिसूचना महत्त्वपूर्ण ठरत आहे. या नव्या नियमांमुळे आता प्रभागनिहाय आरक्षण ठरवण्याची प्रक्रिया सुरू होणार असून, प्रलंबित असलेल्या बृहन्मुंबई महानगरपालिका निवडणुका घेण्याचा मार्ग मोकळा झाला आहे.
संभाव्य आरक्षित प्रभागांची यादी"
अनुसूचित जाती (SC) प्रभाग:
93, 118, 133, 140, 141, 146, 147, 151, 152, 155, 183, 186, 189, 199, 215
अनुसूचित जमाती (ST) प्रभाग:
53, 59
ही अधिसूचना लागू झाल्यानंतर लवकरच बीएमसी निवडणुकीच्या तारखांबाबत घोषणा होण्याची शक्यता आहे. ताज्या आरक्षण व फेरफार नियमानुसार होणारी ही निवडणूक
मुंबईतील राजकीय समीकरणांमध्ये महत्त्वाचा बदल घडवू शकते.
